Гісторыя вывучэння культуры штрыхаванай керамікі

Культура штрыхаванай керамікі атрымала сваю назву па спосабу апрацоўкі і арнаментацыі паверхні пасудзін. Першыя адрывачныя звесткі пра яе помнікі на тэрыторыі Беларусі адносяцца да XIX ст. (Корева, 1861. С. 732, 742; Столпянский, 1866. С. 44, 78, 217; Описание... 1878. С. 8, 133; Описание... 1879а. С. 311, 331; Описание... 18796. С. 119; Каханоўскі, 1984. С. 58). Аднак большасць з іх, акрамя факта ўпамінання гарадзішчаў каля населеных пунктаў, ніякіх іншых звестак не змяшчае.

У канцы XIX ст. працу па збору звестак пра археалагічныя помнікі Паўночна-Заходняга краю зрабіў Ф.В. Пакроўскі. У сувязі з падрыхтоўкай і правядзеннем IX і X Археалагічных з'ездаў у Вільні і Рызе ён публікуе археалагічныя карты Віленскай, Гродзенскай і Ковенскай губерняў, у якіх змяшчаюцца звесткі пра некалькі дзесяткаў гарадзішчаў культуры штрыхаванай керамікі (тапаграфія, форма, памеры, паданні) (Покровский, 1993а; Ён жа, 1893б; Ён жа, 1896). Шмат якія з гэтых дадзеных не страцілі свайго значэння да цяперашняга часу. Акрамя складання карт Ф.В. Пакроўскі ўпершыню правёў невялікія археалагічныя вышукі на гарадзішчах Багуцішкі і Афярышкі ў Літве, Астраўляны і Якубішкі ў Беларусі.

У пачатку XX ст. рад умацаваных паселішчаў культуры даследавалі на тэрыторыі Літвы В.А. Кашырскі і Л.Э. Кржывіцкі (ОАК, 1910. С. 106, 107; ОАК, 1912. С. 162, 163; Седов, 1970. С. 18). У цэлым, дарэвалюцыйны перыяд у галіне вывучэння гарадзішчаў характарызуецца першапачатковым назапашваннем крыніц, папярэдняй сістэматызацыяй і асобнымі, па сутнасці яшчэ вельмі сціплымі спробамі іх інтэрпрэтацыі.

Новы этап у вывучэнні культуры штрыхаванай керамікі наступіў толькі ў 20-я гады бягучага стагоддзя. Ён звязаны з актыўнай даследчай дзейнасцю А.М. Ляўданскага і яго калег (С.А. Дубінскі, А.3. Каваленя, А.О. Рынейскі. С.С. Шутаў і інш.). У 1923-1924 гг. A.M. Ляўданскі праводзіць невялікія пошукавыя і раскопачныя работы на гарадзішчах Свідна Лагойскага раёна, Смалявічы і Буда Смалявіцкага раёна (Ляўданскі, 1925. С. 88-93). Атрыманы ім матэрыял дазволіў правесці паралель паміж гэтымі гарадзішчамі і даследаванымі Ф. В. Пакроўскім гарадзішчамі Багуцішкі і Афярышкі.

У канцы 20-х гадоў ён даследуе такія гарадзішчы, як Старая Рудзіца Дзяржынскага раёна, Навасёлкі, Кімія, Аздзяцічы Барысаўскага і Слуцк і Івань Слуцкага раёнаў, а таксама шэраг умацаваных паселішчаў у Мінскай і Віцебскай абласцях. Адначасова з ім І.Р. Калодкін і M.H. Канвісараў праводзяць абследаванне 13 гарадзішчаў у Барысаўскім і Бярэзінскім раёнах, А. О. Рынейскі робіць археалагічную разведку па рацэ Пцічы, у вярхоўях якой фіксуе помнікі культуры штрыхаванай керамікі, а С.С. Шутаў і M.M. Улашчык вядуць пошукавую работу ў ніжнім цячэнні Свіслачы (Дубінскі, 19306. С. 510-512; Рынейскі А. 1932. С. 201; Шутаў, Улашчык, 1930. С. 105-121; Ляўданскі, 1932а. С. 226; Ён жа, 1932в. С. 231-235).

Інтэнсіўныя даследаванні гэтых гадоў дазволілі А.М. Ляўданскаму к 1930 г. вылучыць умацаваныя паселішчы са штрыхаванай керамікай у самастойную трупу, акрэсліць іх межы на тэрыторыі Беларусі, вызначыць этнічную прыналежнасць іх насельніцтва і храналогію гарадзішчаў (Ляўданскі, 19306. С. 336).

У далейшым да I Усесаюзнага з'езда археолагаў і этнографаў А.М. Ляўданскі яшчэ ў большай ступені абагульніў і канкрэтызаваў наяўныя матэрыялы. На яго думку, паселішчы са штрыхаванай керамікай прайшлі некалькі стадый развіцця: ад адкрытых паселішчаў спачатку да слабаўмацаваных пасёлкаў, а затым да гарадзішчаў з драўляна-земляной фартыфікацыйнай сістэмай. Акрамя гэтага, ён удакладніў усходнюю мяжу распаўсюджання гэтых помнікаў і ахарактарызаваў у агульных рысах матэрыяльную культуру. Усё гэта дазволіла яму не замкнуцца на рэчазнаўчым аналізе, як гэта было ўласціва яго папярэднікам, а выйсці на ўзровень сацыяльна-эканамічных абагульненняў. А. М. Ляўданскі паказаў, што гарадзішчы з'яўляліся цэнтрамі родавых абшчын, і ўпершыню вызначыў асноўныя заняткі іх насельніцтва (Ляўданскі, 19326. С. 216, 217).

Заканчваючы характарыстыку другога этапу, неабходна адзначыць палявыя работы У. Галубовіча і A. Цегак-Галубовіч у басейнах Нёмана і Заходняй Дзвіны. Імі абследавана некалькі дзесяткаў гарадзішчаў культуры штрыхаванай керамікі, аднак іх этнічная атрыбуцыя і храналогія вызначаны няправільна (Голубович Е., Голубович В., 1945. С. 126, 127).

Археалагічнае вывучэнне помнікаў культуры ў Прыбалтыцы ў даваенны перыяд мела спарадычны характар. Так, у Літве невялікія па аб'ёму працы правёў П. Ф. Тарасенка, у Латвіі - Э. Шнорэ (Тарасенко, 1952. С. 86-91; Граудонйс, 1967. С. 14).

Вывучэнне культуры было перапынена Вялікай Айчыннай вайной і адноўлена толькі ў канцы 40-х гадоў. За даследаванне гэтых помнікаў на тэрыторыі Беларусі бярэцца А. Р. Мітрафанаў. На працягу 30 гадоў ім ахоплена шырокімі раскопкамі каля 20 гарадзішчаў. Вынікі гэтай працы былі падведзены ў яго кандыдацкай дысертацыі, шэрагу артыкулаў і ў манаграфіі, якая выйшла ў 1978 г. (Митрофанов, 1955; Ён жа, 1957; Ён жа, 1968; Ён жа, 19696; Ён жа, 1978а і інш.).

Акрамя Мітрафанава вывучэннем культуры штрыхаванай керамікі на тэрыторыі Беларусі займаліся і іншыя даследчыкі. У прыватнасці, Ф.Д. Гурэвіч правяла ў 50-х гадах невялікія раскопкі на гарадзішчы каля в. Гарадзішча Баранавіцкага раёна і селішчы Чарэшля Навагрудскага раёна. Яна склала звод помнікаў археалогіі ў басейнах Нёмана і Віліі, у які ўвайшлі і паселішчы культуры штрыхаванай керамікі, таксама ёю выказана думка пра немагчымасць звязваць носьбітаў гэтай культуры з балтамі (Гуревич, 1962. С. 23- 36,145-155).

Актыўныя палявыя вышукі, праведзеныя А. Р. Мітрафанавым у Беларусі, П. Кулікаўскасам, Р.Валкайтэ-Кулікаускене, Э.Грыгалавічэне, О.Навіцкайтэ і іншымі ў Літве, з'явіліся своеасаблівым штуршком да далейшага асэнсавання і абагульнення матэрыялаў. З'яўляецца шэраг аналітычных прац, у якіх змяшчаліся раздзелы па культуры штрыхаванай керамікі. Сярод іх важнае месца належыць манаграфіі П. М. Траццякова "Фино-угры, балты и славяне на Днепре и Волге", у якой аўтар, выкарыстоўваючы апублікаваныя крыніцы, дае цэласную характарыстыку плямёнаў культуры штрыхаванай керамікі (Третьяков, 1966. С. 162, 163, 174-177).

Істотны уклад у вывучэнне культуры ўнёс В.В. Сядоў. У шэрагу артыкулаў і манаграфіі "Славяне Верхнего Паднепровья и Подвинья" ім разгледжаны пытанні паходжання і этнічнай прыналежнасці яе носьбітаў, асветлены розныя бакі матэрыяльнай культуры. Прыцягваючы масавыя археалагічныя, этнаграфічныя і гідранімічныя крыніцы, ён пераканаўча паказаў сувязь плямёнаў культуры штрыхаванай керамікі з усходнелітоўскімі плямёнамі (Седов, 19676. С. 177-194; Ён жа, 1970. С. 18-25; Ён жа, 1975. С. 281-285).

Асобныя пытанні гісторыі носьбітаў культуры аналізаваў Э.M. Загарульскі. Ён, у прыватнасці, выказваў гіпотэзу пра фарміраванне плямёнаў культуры штрыхаванай керамікі, падрабязна разгледзеў домабудаўніцтва ў беларускім арэале (Загорульскйй, 1977. С. 57-61, 118-121).

З канца 70-х гадоў працягваюцца палявыя даследаванні гарадзішчаў. У 1977-1978 гг. А.Р. Мітрафанаў аднавіў раскопкі ўмацаванага паселішча ў Малышках, на якім ён даследаваў пяты шматкамерны дом (Митрофанов, 19786. С. 421; Ён жа, 1979. С. 443).

У 1979, 1981-1983, 1988-1990 гг. А.А. Егарэйчанка даследуе гарадзішча Івань, a ў 1986 г. праводзіць невялікія раскопкі на гарадзішчы Кашчэлічы (Егорейченко, 1983. С. 14, 15; Ён жа, 1996а). Вывучэнне гэтых паселішчаў дазволіла папоўніць базу дадзеных матэрыяльнай культуры носьбітаў штрыхавай керамікі.

У гэтыя ж гады M.Ф. Гурын праводзіць палявыя вышукі на гарадзішчах Леніна і Мыслі (Гурин, 1980. С. 359; Ён жа, 1981. С. 332, 333). Раскопкі апошняга далі новую інфармацыю пра домабудаўніцтва ў паўднёвай зоне культуры штрыхаванай керамікі.

Шэраг вельмі важных матэрыялаў атрыманы Я.Г. Звяругам, Л.Д. Дучыц і А.А. Егарэйчанкам пры даследаванні гарадзішчаў у беларуска-літоўска-латышскім паўзмежжы. Гэтыя дадзеныя дазваляюць больш поўна ахарактарызаваць раннюю стадыю культуры (Зверуго, 1992. С. 92-103; Дучиц, Митрофанов, 1994. С. 163-182; Егорейченко, 1994. С. 20-22; Ён жа, 19966. С. 8-11).

Акрамя інфармацыйных паведамленняў гістарыяграфія культуры штрыхаванай керамікі папаўняецца ў 80-90-я гады шэрагам прац, у якіх разглядаюцца асобныя бакі развіцця культуры. А. Р. Мітрафанаў удакладніў перыядызацыю культуры штрыхаванай керамікі. Ён прыйшоў да высновы, што культура праходзіць у сваім развіцці тры этапы (ранні, сярэдні і позні), даў іх характарыстыку і вызначыў храналагічныя рамкі кожнага этапу (Митрофанов, 1980. С. 102, 103).

А.А. Егарэйчанка, вывучаючы ўмацаваныя паселішчы Беларускага Палесся, прыйшоў да высновы аб параўнальна познім з'яўленні носьбітаў культуры штрыхаванай керамікі ў сярэднім цячэнні Бярэзіны і ў вярхоўях левабярэжных прытокаў Прыпяці, а таксама характарызуе іх сувязі з плямёнамі мілаградскай і зарубінецкай культур (Егорейченко, 1988а. С. 61-65; Ён жа, 1996а. С. 60-74).

У 1983 г. выйшаў у свет збор помнікаў жалезнага веку Беларусі Л.Д. Побаля, у якім даецца апісанне шмат якіх помнікаў культуры штрыхаванай керамікі (Поболь, 1983). Адзначаючы паўнату пададзенага матэрыялу, разам з тым нельга не прызнаць, што ў выніку некрытычнага падыходу да крыніц у зборы ёсць шмат недакладнасцей (Митрофанов, 1986. С. 286-293).

Істотны ўклад у вывучэнне культуры ўнёс А. М. Мядзведзеў. На падставе ўласных раскопак і матэрыялаў папярэднікаў ім дана комплексная характарыстыка гарадзішчаў Беларускага Панямоння і прапанаваны ўдакладненні ў храналогію і перыядызацыю (Медведев, 1996).

Актыўнае вывучэнне ўмацаваных паселішчаў вялося на працягу 70- 80-х гадоў у Літве. Дзякуючы працам Э. Грыгалавічэне, Р. Валкайтэ-Кулікаускене, А. Лухтана і іншых даследчыкаў стала магчымым больш выразна ахарактарызаваць раннюю фазу развіцця культуры (Volkaitė- Kulikauskienė, 1986. Р. 5-46; Grigalavičienė, 1986a. P. 52-86; Grigalavičienė, 19866. P. 89-136; Grigalavičienė, 1995; Лухтан, 1989).

У тэты ж час істотна пашырана крыніцазнаўчая база па помніках Латвіі, што дазволіла А.В. Васксу прааналізаваць розныя трупы штрыхаванай керамікі ў Ніжнім Падзвінні (Васкс, 1991).©Матэрыял сайта "www.JiveBelarus.net"

Увядзенне ў навуковы ўжытак новых крыніц па культуры штрыхаванай керамікі прывяло і да з'яўлення новых гіпотэз у галіне этнічнай прыналежнасці яе носьбітаў і іх удзеле ў гістарычных падзеях 1-га тысячагоддзя н.э. Так, Д.A. Мачынскі выставіў гіпотэзу аб славянскай прыналежнасці плямёнаў культуры (Мачинский, 1981. С. 34-37). Аднак аналіз крыніц, перш за ўсё археалагічных, не дае падстаў для такога меркавання (Егорейченко, 1985. С. 24, 25).

Крыніца: Археалогія Беларусі: У 4 т. Т. 2. Жалезны век і ранняе сярэдня-вечча / А.А. Егарэйчанка, В.I. Шадыра, В. С. Вяргей і інш.; Пад рэд. В.I. Шадыры, В.С. Вяргей. - Мн.: "Беларуская навука", 1999. 502 е.- іл.