Вышэйшыя дзяржаўныя асобы Беларусі на розных этапах гісторыі

Да гэтага часу навукоўцы спрачаюцца аб этнічнай прыналежнасці Рагвалода, якая выводзіцца з тлумачэння імені князя. Адны сцвярджаюць, што гэта славянскі князь і імя яго чытаецца як "уладар рога", у значэнні "ўладар мыса", іншыя ж прытрымліваюцца пункту погляду аб скандынаўскім паходжанні імя, што больш верагодна. Без выяўлення археолагамі пахавання князя Рагвалода вырашэнне гэтай праблемы немагчыма.

Да саюзу з Полацкам імкнуліся і наўгародскі князь Уладзімір і кіеўскі князь Яраполк. Як сведчыць летапіснае паданне, князь Уладзімір, каб заручыцца падтрымкай з боку Полацка ў барацьбе супраць Яраполка, пасватаўся да дачкі Рагвалода Рагнеды, але Рагнеда абрала Яраполка. Абражаны адмоваю наўгародскі князь Уладзімір сабраў вялікае войска, у якое былі запрошаны скандынавы, і выступіў у паход на Полацк. Горад быў захоплены прыступам. Князь Рагвалод і яго абодва сыны былі забітыя, а Рагнеда гвалтам узята Уладзімірам

Глядзіце таксама:

• М. Клімаў Падзеі ў Полацкім княстве ў 970-х -1003 гг.
• Н. Шарова Полацкае княства – першая дзяржава на тэрыторыі Беларусі

Полацкі князь Ізяслаў, відаць, вёў актыўную ўнутраную і зьнешнюю дзейнасьць, бо ў Ноўгарадзе пад час археалягічных раскопак 1954 году знойдзена яго пячатка. У 992 г. князь Ізяслаў ў Полацку заснаваў епархію, што дало магчымасць распаўсюдзіць пісьменнасць. Памёр у 1001, пакінуўшы ад невядомай жонкі двух сыноў - Усяслава і Брачыслава.

Глядзіце таксама:

• М. Клімаў Падзеі ў Полацкім княстве ў 970-х -1003 гг.

Разам з тым абвастраліся адносіны паміж Полацкам і Ноўгарадам. Гэта было выклікана, верагодна, барацьбой за прыярытэтнае права кантролю над скандынаўска-візантыйскім экспартам-імпартам па шляху "з варагаў у грэкі". Два буйнейшыя адгалінаванні гэтага шляху праходзілі праз Полацк і Ноўгарад. У першай палове XI ст. актыўнасць на гэтым шляху рэзка зменшылася, адпаведна і колькасць тавараў і дабрабыт дзяржаў-саперніц. Да таго ж узніклі тэрытарыяльныя спрэчкі на памежжы, спрэчкі за кантроль над Кіевам. Згодна з крыніцамі, да 1026 г. Брачыслаў полацкі і Яраслаў наўгародскі кіравалі Кіевам праз сваіх намеснікаў. Магчыма, Брачыслаў адзін час быў таксама і князем кіеўскім. Напружанасць адносін паміж суседзямі дапаўнялася традыцыямі звычаёвага права, па якім Ноўгарад быў кроўным ворагам Полацка пасля забойства Рагвалода і зняволення Рагнеды.

У 1021 г. Брачыслаў полацкі нападае на Ноўгарад і захоплівае яго. Тады ж паміж Брачыславам і Яраславам адбылася бітва на р.Судамір. У выніку была заключана мірная дамова паміж князьмі як паміж братамі і Полацкай зямлі вернуты гарады Віцебск і Усвяты. У 1026 г. Яраслаў стаў кіеўскім князем і мірная дамова была парушана. Пасля 1036 г. на тэрыторыі Усходняй Еўропы засталіся толькі два княжацкія радаводы: Яраславічы і Рагвалодавічы. Абодва па жаночай лініі вялі пачатак ад Рагнеды полацкай.

Глядзіце таксама:

• М. Клімаў Полацкае княства ў час княжання Брачыслава Ізяславіча (1003- 1044)

Да 60-х гг. XI ст. уся дзейнасць полацкага князя была скіравана на ўладкаванне сваёй дзяржавы. Да Полацкай зямлі ў XI сг. належаць Віцебск, Заслаўе, Друцк, Браслаў, Менск, Орша, Лагойск, Лукомль і згаданыя вышэй Кукейнас і Герсіка. Растуць плошчы гарадоў, часам нават адбываецца іх перанос на новыя месцы. Уласна Полацк займае ў гэтьга часы больш за 20 га з насельніцтвам 10 - 15 тыс. чалавек. Тут хутка развіваюцца гандаль і рамяство.

Але з 1065 г. аднаўляецца зацятая барацьба з Ноўгарадам і Кіевам. Яна абумоўлена тым, што пасля смерці Яраслава Мудрага ў 1054 г. землі уласна Кіеўскай Русі былі падзелены паміж усімі яго сынамі (іх было сем), але з цягам часу ўлада апынулася ў руках траіх: Ізяслава, Святаслава і Усевалада. Гэтыя браты Яраславічы пачалі прыбіраць да рук землі малодшых князёў - траюрадных пляменнікаў, парушаючы тым самым запавет бацькі. Мелі яны намер захапіць і Полацкую зямлю. У такіх абставінах Полацк выступаў гарантам спадчыннага права і захавання справядлівасці.

У перыяд з 1065 па 1078 г. адбываюцца бітвы паміж Усяславам Чарадзеем і Яраславічамі за Пскоў, Ноўгарад, Менск, Смаленск. У 1067 г. полацкі князь трапляе ў палон і 14 месяцаў сядзіць у кіеўскай турме-порубе разам з двума сынамі. У выніку паўстання кіяўлян 15 верасня 1068 г. ён становіцца вялікім князем кіеўскім, але ў хуткім часе вяртаецца да сябе ў Полацк. Усведамляючы праўду за Усяславам, на яго баку выступаюць такія вядомыя дзеячы XI ст., як кіеўскі ігумен Антоні Пячэрскі і Нікан Летапісец. Апошні раз Усяслаў заступаецца за князёў-выгнаннікаў Барыса смаленскага, Расціслава наўгародскага і Алега чарнігаўскага ў 1078 г. Пасля гэтага аж да смерці ў 1101 г. ён знікае са старонак летапісаў.

Глядзіце таксама:

• М. Клімаў Час Усяслава Чарадзея (1044-1101).
• У. Рычка Крыжовы шлях Усяслава Полацкага.
• Бітва на Нямізе

Вельмі верагодна прымаў удзел у няўдалай выправе супраць земгалаў у 1106 годзе. У Лаўрэнцьеўскім летапісе пад 1106 г. паведамляецца: "Победиша зимегола Всеславичь всю братью и дружины убища 9 тысящь". Вельмі магчыма, што земгалы раней былі пакораны Полацкам, але пасля смерці Усяслава перасталі плаціць даніну і выйшлі з падначалення полацкім князям. Князі Усяславічы дзейнічалі разам усёй "братью", але пацярпелі моцнае паражэнне.

Пры ім сваю дзейнасьць у Полацку пачала яго пляменьніца Эўфрасіньня Полацкая. Менавіта ў яго час была пабудаваная княская сядзіба ў Бельчыцах з Барыса-Глебскім кляштаром. Зь яго дзейнасьцю таксама зьвязваюць вядомыя помнікі эпіграфіі, так званыя "Барысавы камяні". Пра яго сьмерць паведамляецца у пачатку 1128 году.

Глядзіце таксама:

• Г. Штыхаў, В. Ляўко Палітычная гісторыя Полацкай зямлі // Часовае ўзвышэнне Менска.

Старшынство сыноў Усяслава спрэчнае. На думку У. Пічэты Давыд пры падзеле Полацкага княства на надзелы быў абдзелены і зусім не атрымаў валадарстваў. А.М. Рапаў лічыў яго трэцім сынам Усяслава. Але больш верагодная версія В. Даніловіча, Н. Баумгартэна і Л. Аляксеева (318, с.56), якія лічылі Давыда старэйшым. Напэўна ён атрымаў у спадчыну бацькоўскі стол у 1101 г. і быў полацкім князем да 1127 г., калі яго прагнала полацкае веча. Ды і шлюб сына Давыда з дачкой Мсціслава Вялікага паказвае на старэйшага з полацкіх князёў. Сын беззямельнага ізгоя такіх магчымасцяў не мог мець. Акрамя таго менавіта Давыд Усяславіч узначальваў полацкае войска ў паходзе на полаўцаў ў 1103 годзе

У 1103 г. разам з Уладзімірам Манамахам ўдзельнічаў у паразе полаўцаў блізу ўрочышча Суцень, а ў 1104 г. з Манамахавічамі аблажыў брата свайго Глеба ў Мінску. У 1106 Давыд разам з братамі хадзіў на Семігалію. У 1127 г. вялікі князь Мсціслаў I Уладзіміравіч рушыў на полацкіх князёў вялікія сілы; палачане самі выгналі ад сябе Давыда, якога Мсціслаў адправіў праз два гады ў зняволенне ў Канстанцінопаль; пасля таго летапісы нічога пра яго не кажуць.

На думку Л. Вайтовіча Давыд Усяславіч быў полацкім князем у 1101-1127, 1128-1129 гадах, але сустракаюцца і іншыя версіі.

Аднак ужо ў 1131 ці 1132 Васілька вярнуўся з Візантыі. Няясна, ці атрымаў ён нейкі надзел. Вайтовіч мяркуе, што Васілька ў перыяд 1130-1132 года мог быць князем Віцебскім, а Рапаў - што у 1132 годзе ён княжыў у Ізяслаўлі. Але ўжо у 1132 годзе палачане выгналі княжага ў іх сына Мсціслава Вялікага, Святаполка Мсціславіча, а замест яго запрасілі Васілька.

Пра яго праўленні практычна нічога не вядома. Для таго, каб утрымацца на княжанні, ён падтрымліваў сыноў Мсціслава. У 1138 годзе, калі Усевалад Мсціславіч, выгнаны з Ноўгарада, ішоў міма Полацка, Васілька праводзіў яго з гонарам і цалаваў яму крыж.

У 1143 Васілька выдаў сваю дачку замуж за Святаслава Ўсеваладавіча, сына вялікага князя Усевалада Вольгавіча. Больш пра яго не згадваецца, мяркуецца, што Васілька памёр у 1144.

З дазволу вялікага князя Яраполка Уладзіміравіча Рагвалод У 1140 года разам з братам Іванам вярнуўся з выгнання. Магчыма, што ён зноў атрымаў Друцкае княства. У 1143 па паведамленні Ніканаўскага летапісу ён ажаніўся з дачкой аднаго з сыноў Мсціслава Вялікага, Ізяслава Мсціславіча, тады князя Пераяслаўскага. Магчыма, што менавіта дзякуючы гэтаму шлюбу ён У 1144 годзе пасля смерці Васілька Святаславіча здолеў сесці ў Полацку.

Аднак неўзабаве ў Полацкай зямлі пачаліся міжусобіцы паміж прадстаўнікамі розных галін полацкіх князёў. У 1151 годзе жыхары Полацка паднялі паўстанне супраць Рагвалода, паланілі яго і выдалі мінскаму князю Расціславу Глебавічу, які заключыў Рагвалода ў вязьніцу. Сам Расціслаў сеў у Полацку, а ў радавым надзеле Рагвалода (Друцку), пасадзіў свайго сына Глеба. Пазней, па патрабаванні суздальскага князя Юрыя Даўгарукага, Рагвалод быў адпушчаны з вязніцы і знайшоў прытулак у Чарнігаве у князя Святаслава Вольгавіча, саюзніка Юрыя Даўгарукага.

У 1158 Рагвалод з дапамогай арміі, якую яму даў Святаслаў Ольгавіч, выгнаў з Друцка Глеба Расціславіча, вярнуўшы сабе надзел, а ў наступным годзе па прызыву палачан выгнаў з Полацка Расціслава Глебавіча. Пасля гэтага Рагвалод распачаў спробу аб'яднаць Полацкую зямлю пад сваёй уладай. У тым жа 1159 ён захапіў Ізяслаўль, выгнаўшы сядзеўшага там Усевалада Глебавіча, брата Расціслава, пасадзіўшы там Брачыслава Васількавіча з Віцебскай лініі. Усеваладу ж Рагвалод даў Стрэж. Пасля гэтага Рагвалод адправіўся ў паход на Мінск (надзел Расціслава Глебавіча), аднак пасля дзесяцідзённай аблогі горада заключыў мір з Расціславам.

У 1160 годзе Расціслаў Глебавіч захапіў Ізяслаўль, захапіўшы ў палон Брачыслава Васількавіча і яго брата Валодшу. У адказ Рагвалод распачаў новы паход на Мінск. Пасля шасцітыднёвай аблогі Расціслаў быў вымушаны вызваліць Брачыслава і Валодшу і заключыць новы мір.

Аднак больш сур'ёзным супернікам для Рагвалода апынуўся брат Расціслава, Валадар Глебавіч, які ўмацаваўся у 1159 годзе ў Гарадцы. У 1162 Рагвалод аблажыў Гарадзец, аднак, па паведамленні Валынскай летапісе, Валадар ноччу з дапамогай літоўцаў распачаў вылазку з горада і разбіў войска Рагвалода, які збег у Слуцк, а адтуль у Друцк. У Полацк ён вырашыў не вяртацца, на яго месца палачане заклікалі Усяслава Васількавіча. Верагодна да самой смерці ён княжыў у Друцку.

Але калі 1158 Рагвалод захапіў Друцк, у Полацку пачаўся мяцеж, бо частка жыхароў хацела вярнуць старога князя. Тады Расціслаў пайшоў з войскам да брата ў Менск, па дарозе спусташаючы полацкія землі. Рагвалод вярнуўся княжыць у Полацк, затым пайшоў вайной на Расціслава, але каля Мінску князі памірыліся. У тым жа годзе Расціслаў з братамі захапіў Ізяслаўль, і Рагвалод аднавіў вайну. Да 1160 летапісы адносяць чарговы ўзброены канфлікт паміж Расціславам і Рагвалодам. У 1162 годзе полацкім князем стаў Усяслаў Васількавіч.

Жонкай князя была князёўна Сафія (? - 1158), дачка Яраслава Святаполкавіча.

У 1167 Валадар Глебавіч Мінскі змог выгнаць Усяслава з Полацка, але пасля няўдалага паходу на Віцебск вымушаны быў адступіць.

У 1179 Мсціслаў Расціславіч Храбры, княжыў у Ноўгарадзе, запланаваў паход на Полацк, але яго старэйшы брат Раман Расціславіч перасцярог яго ад такога кроку і паслаў смаленскае войска на чале са сваім сынам Мсціславам на дапамогу Усяславу. Абвастрэнне адносін паміж Полацкам і Смаленскам выявілася таксама ў тым, што Давыд Расціславіч быў выгнаны з Віцебска, і яго месца заняў брат Усяслава Брачыслаў Васількавіч, згадваны летапісам ужо ў 1180 годзе ў сувязі з сумесным з Вольгавічамі паходам пад Друцк супраць Давыда.

Аднак, у 1186 годзе Давыду атрымалася ў саюзе з наўгародцамі, Усяславам Рагвалодавічам Друцкім і Васілька Валадаравічам Лагожскім вярнуць кантроль над Віцебскам, пасадзіўшы ў ім свайго зяця Васілька Брачыславіча.

Ў 1238 годзе яго войска ўдзельнічала ў паходзе на Смаленск, на баку. У рускіх летапісах ён згадваецца без імя па бацьку ў 1239 годзе, калі на яго дачцэ ажаніўся сын вялікага князя Уладзімірскага Аляксандр Неўскі.